فتحلي شاه

از ميان بيش از هزار زن، كه در طول سلطنت سي و هفت   ساله فحتعلي شاه قاجار در حرمسراي او زيسته‌اند و نام قريب به ۲۰۰ تن از آنان در منابع مختلف مربوط به قاجاريه ثبت شده است، طاووس خانم، ملقب به تاج الدوله، بيش از هر زن ديگري در دوران سلطنت دومين پادشاه سلسله قاجار اثر گذاشته و تنها زني است كه تا پايان عمر فتحعلي شاه محبوب و سوگلي حرم اين پادشاه عشرت‌طلب بوده و بيش از زنان ديگر دومين پادشاه قاجار براي او فرزند آورده است.

ميرزا عبدالوهاب معتمدالدوله معروف به نشاط اصفهاني از شعراي معروف دربار فتحعلي شاه كه بر تاج‌الدوله نقش پدر داشت ازدواج شاه و او را فراهم كرد.

طاووس هنگام ازدواج با فتحعلي شاه دختر زيبائي بوده، ولي تعداد زنان زيبا در حرمسراي عريض و طويل فتحعلي شاه كم نبود. آنچه موجب دوام علاقه و محبت فتحعلي شاه به طاووس شد، كمال او بود نه جمال. طاووس كه در مكتب نشاط اصفهاني شاعر معروف دوران فتحعلي شاه تربيت شده بود بعد از عروسي با شاه از مصاحبت او برخوردار بود و شعر هم مي‌گفته،‌ ولي از اشعار او در هيچ يك از منابع مربوط به قاجاريه كه در دسترس نويسنده بوده است، نمونه‌اي مشاهده نشد.

طاووس چون از يك خانواده معمولي بود به عقد ازدواج منقطع فتحعلي شاه درآمد، ولي جشن عروسي او با شاه قاجار، از مراسم بسيار باشكوه عروسي دوران سلطنت فتحعلي شاه بود. در آن تاريخ شاهزاده حسنعلي ميرزا ملقب به شجاع‌السلطنه (پسر ششم فتحعلي شاه) حاكم تهران بود و به دستور او شهر را به خاطر عروسي پدرش با اين دختر اصفهاني آذين بستند. تخت مرصعي را كه تخت خورشيد نام داشت براي شب عروسي آماده كردند و بعد از شب زفاف با طاووس، به امر فتحعلي شاه اين تخت را «تخت طاووس»‌خواندند، كه هنوز بر روي اين تخت مرصع و گرانبها باقي مانده است.

طاووس در همان چندماه اول زندگي زناشوئي با فتحعلي شاه، به قدري علاقه و توجه پادشاه قاجار را به خود جلب نمود كه شاه به او لقب «تاج‌الدوله» اعطا نمود و تصميم گرفت او را به عقد ازدواج دائم خود درآورد و قصد داشت يكي از چهار زن عقدي خود را طلاق بدهد و طاووس را به عقد دائمي خود درآورد، ولي طاووس حاضر نشد و ترجيح داد همچنان زن صيغه شاه بماند. همچنين فتحعلي شاه مقرر فرمود كه يك دست عمارت تام‌الاجرا از اندروني و بيروني و حمام، مشتمل بر تالارهاي آئينه متعدد مانند موقع تمكن و نشيمن خود خاقان مغفور كه معروف به عمارت چشمه بود، براي تاج‌الدوله ساختند.

اوضاع و اسباب تجمل تاج‌الدوله به همه جهت از حرمخانه خارج بود و دستگاهي جداگانه داشت از فراشخانه و اصطبل و غيره. ميرزا حسين، پسر مرحوم ميرزا اسدالله خان برادر مرحوم ميرزا آقاخان صدراعظم، وزارت تاج‌الدوله را داشت. ماهي هزار تومان به اسم سبزي مطبخ تاج‌الدوله از دفتر برات صادر مي‌شد.

طاووس كه تا پايان عمر فتحعلي شاه، زن سوگلي و مورد علاقه او باقي ماند ۹ فرزند براي فتحعلي شاه به دنيا آورد، كه شش تن از آنان، سه پسر (سيف‌الدوله، نيرالدوله و عضدالدوله) و سه دختر (شيرين جهان خانم، شمس‌الدوله و مرصع خانم) زنده ماندند. پسران به مقامات مهمي رسيدند و دختران با شاهزادگان قاجار ازدواج كردند.

از ميان فرزندان طاووس، سلطان محمد ميرزا ملقب به سيف‌الدوله پسر ارشد طاووس مورد توجه و علاقه مخصوص فتحعلي شاه بود، به طوري كه در سيزده سالگي حكومت ايالت بزرگ اصفهان را به او واگذار نمود و يوسف خان گرجي سپهدار را به وزارت او برگماشت. سيف‌الدوله در زمان فوت فتحعلي شاه در اصفهان هم حكومت اصفهان را داشت و تشريفات كفن و دفن فتحعلي شاه تحت نظر وي انجام پذيرفت. سيف‌الدوله بعد از مرگ پدر مدعي سلطنت نشد، ولي به برادرزاده بيمار و ناتوانش محمدشاه هم اعتنائي نداشت، به همين جهت به صوابديد ميرزا ابوالقاسم قائم مقام اولين صدر اعظم محمدشاه به تهران احضار شد و چندي بعد همراه مادرش به عتبات عاليات رفت و در بغداد اقامت گزيد.

در منابع مربوط به دوره قاجاريه، اعم از منابع داخلي و نوشته‌هاي مؤرخين خارجي، به نفوذ تاج‌الدوله يا طاووس در وقايع بيست سال آخر سلطنت فتحعلي شاه و عزل و نصب حكام و مقامات مهم اين دوره اشاره شده، ولي همه مؤرخين داخلي و خارجي به نيكي از او ياد كرده‌اند. او زني مؤمن و متدين و دلرحم و با عاطفه بوده و هر مظلومي به درگاه او پناه مي‌برد مأيوس برنمي‌گشت.

در روزهاي بيماري فتحعلي شاه در سفر اصفهان نيز كه به مرگ وي انجاميد طاووس تنها زن از صدها زن حرمسراي شاهي بوده كه در كنار شوهر ۶۸ ساله‌اش مانده و از او پرستاري مي‌نمود.

براي پي بردن به بزرگ منشي و سعه صدر تاج‌الدوله يا طاووس اصفهاني، همين فقره انصراف از تصاحب جواهراتي كه حداقل يك ميليون تومان به پول آن روز قيمت داشته و ارزش امروز آن هزاران برابر است كفايت مي‌كند.
 خودداري او از پيوستن به جمع زنان عقدي فتحعلي شاه نيز، كه مستلزم طلاق يكي از چهر زن عقدي او بود نمونه ديگري از بزرگواري و اعتماد به نفس اين زن است و با يان كه بعدها با فوت يكي از زنان عقدي شاه، اين امكان براي او فراهم شد كه بدون التزام فتحعلي شاه به طلاق يكي از زنان عقديش به عقد دايم او در آيد، از حرف خود كه نمي‌خواهد ساعت سعد جاري شده صيغه عقد منقطع او به هم بخورد برنگشت و تا آخر عمر زن صيغه فتحعلي‌شاه بود.

تاج‌الدوله بعد از درگذشت فتحعلي شاه به اتفاق پسرش سيف‌الدوله به زيارت عتبات رفت و دو مرتبه نيز به حج بيت‌الله مشرف شد. تاج‌الدوله سالهاي پاياني عمر خود را در نجف اشرف به سر آورد و مقبرهع‌اي براي خود در مجاورت حرم حضرت اميرالمومنين ساخت، كه هم اكنون نيز برقرار و معروف است. چند تن از اولاد تاج‌الدوله هم در زمام حيات او در نجف اشرف اقامت گزيدند نسل پنجم و ششم آنها هم اكنون در بغداد و نجف و كربلا زندگي مي‌كنند.